Koudebruggen en bouwknopen: wat moet je weten?

Wanneer we over de isolatie van een woning spreken, duurt het meestal niet lang voor de termen 'koudebruggen' en 'bouwknopen' vallen. Kort gezegd gaat het over de aansluitingen tussen daken en muren en muren en vloeren. Bouwknopen vragen om doordacht ontwerp en zorgvuldige uitvoering om koudebruggen te voorkomen. We leggen uit wat deze termen inhouden, hoe ze samenhangen en hoe ze worden uitgevoerd.

 

Wat is het verschil?

Wat is een koudebrug?

Een koudebrug is een plaats in de gebouwschil waar warmte gemakkelijker ontsnapt dan in de omliggende delen. Dit ontstaat door een onderbreking van de isolatieschil of door materialen met een hogere warmtegeleiding (zoals beton of metaal) die de isolatielaag doorbreken. Het gevolg: warmteverlies, risico op condensatie en schimmelvorming, en een lagere energie-efficiëntie van de woning. 

En wat is een bouwknoop?

Een bouwknoop is de plaats waar twee of meer bouwdelen van de gebouwschil samenkomen en er een dikteverandering of onderbreking is in de isolatielaag, zoals waar een muur aansluit op een vloer, dak of raamkader. Op die punten kruisen verschillende lagen (isolatie, luchtdichting, vocht- en dampremming) elkaar, wat het tot gevoelige zones maakt voor warmteverlies, luchtlekken en vochtproblemen.

Op de aansluiting tussen constructiedelen moet dus idealiter een ononderbroken isolatieschil gevormd worden. Zodra die continuïteit wordt onderbroken ontstaat een bouwknoop, met mogelijk een koudebrug.

Wanneer is iets een bouwknoop (en wanneer niet)?

De term ‘bouwknoop’ is geboren uit de EPB-regelgeving (EnergiePrestatie en Binnenklimaat - de energieprestatienormen en -eisen waaraan woningen moeten voldoen) omdat er behoefte was aan een gestandaardiseerde benadering van die warmteverliezen dan 'koudebruggen'. Een bouwknoop is relevant als:

• de aansluiting deel uitmaakt van de thermische schil van het gebouw,
• er sprake is van een overgang tussen verschillende bouwdelen (muur-dak, muur-vloer, raam-muur, enz.),
• en die overgang invloed heeft op het energieverlies en binnenklimaat.

Wanneer de isolatielaag niet is doorbroken, wordt er niet gesproken van een bouwknoop. Aansluitingen binnen het verwarmde volume (bijvoorbeeld tussen twee binnenmuren) worden met andere woorden niet als bouwknoop beschouwd.

Bepalend voor het E-peil

Binnen de EPB-regelgeving wordt nauwkeurig vastgelegd hoe bouwknopen thermisch beoordeeld moeten worden. De beoordeling bepaalt hoe zwaar een bouwknoop thermisch doorweegt in de EPB-berekening. In die berekening registreert men het totale energieverlies van het gebouw via muren, vloeren, daken én bouwknopen.

Het resultaat van die berekening is het E-peil, een getal dat de energiezuinigheid van een nieuwbouw of een grondig gerenoveerde woning weergeeft. Hoe lager het E-peil, hoe beter het gebouw presteert. Een bouwknoop die niet correct uitgevoerd is, leidt tot extra warmteverliezen die moeten worden verrekend in de EPB-berekening.

In Vlaanderen geldt voor nieuwbouw een max. E-peil van E30 en voor een ingrijpende energetische renovatie een max. E-peil van E60. In Brussel moeten gebouwen voldoen aan EPB-doelen i.p.v. een vast E-peil, en in Wallonië geldt sinds 2021 de Q-ZEN-norm (quasi-nulenergie).

 

Lineaire bouwknopen en puntbouwknopen

Bouwknopen worden opgedeeld in twee soorten:

• Lineaire bouwknopen (ψ-waarde): een bouwknoop over een lijn, tussen binnen- en buitenomgeving, binnenomgeving en grond of kelder, binnenomgeving en aangrenzende onverwarmde ruimtes zoals een garage. Denk aan bijvoorbeeld de aansluiting tussen muur en vloer of muur en dak. 
• Puntbouwknopen (χ-waarde): een bouwknoop op een punt, bijvoorbeeld bij een anker, doorgaande kolom op een vloer boven een onverwarmde kelder, of een raamkaderbevestiging.

Sommige zaken vallen in strikte zin onder de noemer 'bouwknopen', maar worden niet zo aangeduid omdat ze eigen zijn aan de scheidingsconstructie, zoals bijvoorbeeld spouwankers bij muurisolatie.

EPB-aanvaardbare bouwknopen

Elke bouwknoop vormt een potentieel warmteverliespunt in de isolatieschil. Om dat verlies correct mee te rekenen, krijgt elke aansluiting een ψ-waarde (psi-waarde), die het lineaire warmteverlies per meter uitdrukt, of een χ-waarde (chi-waarde) die het puntvormig warmteverlies uitdrukt. Hoe hoger, hoe meer warmte via de knoop verloren gaat. 

Een correct uitgewerkte bouwknoop helpt rechtstreeks om een lager E-peil te behalen. Een bouwknoop is EPB-aanvaardbaar als aan aan één of meer van de drie basisregels wordt voldaan:

• Basisregel 1: bij isolatielagen die rechtstreeks op elkaar aansluiten moet er een minimale contactlengte tussen de isolatielagen zitten om te kunnen spreken van een continue isolatieschil. De contactlengte is afhankelijk van de dikte van de samenkomende isolatielagen en mag nooit kleiner worden dan de helft van het kleinste van de 2 isolatiediktes. Hoe dikker de isolatielagen, hoe groter de contactlengte.
• Basisregel 2: als de isolatielagen niet op elkaar aansluiten in de bouwknoop, kan de continuïteit van de isolatielaag verzekerd worden door een isolerend element toe te voegen met
  • een lambdawaarde ≤ 0,2 W/mK,
  • een voldoende warmteweerstand: de R-waarde van elk isolerend deel mag niet kleiner zijn dan de helft van de kleinste R-waarde van de aangrenzende isolatielagen,
  • een minimale contactlengte zoals beschreven bij basisregel 1.
• Basisregel 3: als de isolatielagen niet rechtstreeks aansluiten op elkaar en een isolerend element niet mogelijk is, dan geldt de weg van de minste weerstand, met andere woorden: warmte zoekt altijd de kortste weg naar buiten, het is dan zaak om die weg zo lang mogelijk te maken, in de regel moet die minstens 1 m bedragen.

In nieuwbouw en renovatie
In nieuwbouw wordt doorgaans vanaf het ontwerp rekening gehouden met een ononderbroken isolatie, waardoor koudebruggen beperkt blijven en bouwknopen onbestaande zijn óf EPB-aanvaardbaar worden uitgevoerd. Bij renovatie is dat moeilijker: bestaande structuren (zoals betonbalken of vloerplaten) lopen vaak door in de gevel, waardoor het vermijden van koudebruggen complexer wordt. Hier is detailplanning en maatwerk essentieel.

 

Bouwknopen bij renovatie

Vloerisolatie en muurisolatie

Bij oudere woning waar de vloer en de muur zijn geïsoleerd, of moeten geïsoleerd worden, is er bij de vloerplaat vaak een koudebrug. Om hier bij een energetische renovatie, een EPB-aanvaarbare bouwknoop uit te voeren, kan er op verschillende manieren gewerkt worden, afhankelijk van op welke wijze de muur wordt geïsoleerd.

• Is er sprake van vloerisolatie en spouwmuurisolatie, dan kan voor de aanzet met de binnenwand gewerkt worden met isolerende elementen onderaan (volgens basisregel 2), zoals isolatieblokken van cellenglas of cellenbeton.
• Is er sprake van vloerisolatie en isolatie langs de buitenzijde van de gevel, dan wordt basisregel 3 toegepast: de grond die in contact staat met de muur wordt afgegraven tot op ongeveer een halve meter diepte, en een isolatielaag wordt geplaatst die de weg van het warmteverlies tussen binnen en buiten voldoende lang maakt. Het isolatiemateriaal moet in dit geval zéker vochtbestendig zijn, zoals XPS, PUR of cellenglas. Er bestaan overigens specifieke isolatieplaten voor grondcontact, zogenaamde perimeterisolatieplaten.

Muurisolatie en dakisolatie

• Bij een plat dak: bij de aansluiting tussen muur- en dakisolatie kunnen er, aan de dakrand van een plat dak, isolerende elementen worden voorzien volgens basisregel 2. Aandachtspunten hier zijn dat het element moet worden afgestemd op de thermische isolatiewaarden van de muurisolatie én dat de isolatie ter hoogte van de dakplaat niet wordt onderbroken. 
• Tussen hellend dak en spouwmuur: als het binnenspouwblad even hoog gebouw is als het buitenspouwblad, kunnen de aansluiting tussen de isolatielagen van het dak en de muur niet ononderbroken doorlopen. Idealiter wordt het metselwerk aangepast en wordt het binnenspouwblad tot op een lager punt opgemetseld, om de isolatielagen te doen doorlopen.
• Tussen hellend dak en muur zonder spouw: als een hellend dak aansluit op een buitenmuur zonder spouw, worden idealiter zowel het dak als de gevel langs buiten geïsoleerd voor een aanvaardbare bouwknoop.

Bij een verdieping

Ben je van plan om in je renovatie een extra verdieping te voorzien, dan moet je ervoor zorgen dat de vloerplaten en gewelven rusten op de binnenmuur en niet op de buitenmuur, opdat de isolatielaag ononderbroken kan doorlopen.

Bij een kelder

Als een kelder niet binnen de isolatieschil valt, worden de constructiedelen die grenzen aan de kelder als bouwknopen aangeduid. Hier kan je ook basisregel 2 toepassen en een aanzetlaag met isolerende blokken toevoegen, of je kan een voorzetwand met een isolatielaag plaatsen.

Ter hoogte van dorpels

Ramen en deuren vormen ook bouwknopen, meerbepaald ter hoogte van de dorpel. Bij een renovatie waarbij er een nieuwe dorpel wordt voorzien, wordt eventuele spouwmuurisolatie idealiter niet doorbroken. Bij aansluiting op een muur met spouwisolatie, moet de isolatielaag tussen de dorpel en de binnenafwerking eenzelfde lambdawaarde hebben als de spouwisolatie.